Magaalaa Guddoo: Finfinnee
Teessuma Lafaa
Teessuma: Kutaa Baha, giddugaleessaa fi Lixaa Itiyoophiyaa 3024’20’ ka. hanga 10’23’26’ ka. fi 3407’37’ ba. irraa hanga 42058.51. bahaatii.
Argamsa: Itiyoophiyaa
Bal’inaa: Iskuweer kiilomeetira 363, 136 km2(Bal’inaa lafaa waliigalaa Itiyoophiyaa keessaa %34.3 qabata)
Olka’iinsa lafaa: Qixa dirra galaanarraa meetira 500m – 4377m
Daangaalee lafaa: KM 5700; daangaa Addunyaa Km 600, daangaa biyyoolessaafi KM 5100
Haala Qilleensaa:
Baddaa
Badda-daree
Gammoojjii
Qabeenya Uumamaa:
Qabeenya bishaanii hedduu
Lafa qonnaa bal’aa
Albuuda sibiilaa fi sibiilalaa
Warqii
TaantaalamiiOromiyaa Maxxansa 4 Lak. 4 2004 5 Fuula
Bosonaa hedduu
Bineeladotaafi bineensota bosonaa akaakulee adda addaa hedduu qabdi.
UUMMATA
Baay’ina Uummataa: 30,307,699
Dhiira: 15,264,086
Dubartii: 15,043,613
CAASAA Ergamtootaa MOOTUMMAA wayyaneetiin qaxaraman
Qaama seera Tumu: Caffee/ Paarlaamaa Mootummaa Naannoo
Qaama Raawwachiistuu: Sadarkaa afuritti kan hundeeffame dha
Bulchiinsa Mootummaa Naannoo Oromiyaa fi Mana Marii Bulchiinsa Naannoo
Bulchiinsa Godinaa – Godinaalee 18
Mana Marii Aanaafi Bulchiinsa Aanaa – Aanaalee 304
Mana Marii Gandootafi Bulchiinsa Gandaa
-Gandoota qonnaan bulaa 6343
-Gandoota magaalaa 369
Qaama Seera Hiiku:
• Mana Murtii Waliigalaa
• Mana Murtii olaanaa
• Manneen Murtii Hawaasummaa
Paartiilee siyaasaa: Sirna paartilee hedduu
• Dhaabbata Dimookiraatawaa Uummata Oromoo
(Naannicha hogganaa kan jiru)
• Koongiraasii Biyyooleessa Uummata Oromoo
• Paartii Qindoominaa Tokkummaafi Dimokiraasiif
• Warraaqsa Federaalistii Dimokiraassummaa Oromoo
Dinagdee
• Harki Caalaan Qonnarratti kan hundaa’e
Qonni humna namaa hedduu kan qabateefi GDP/Guddina dinagdee naannichaaf qooda guddaa kangumaachu dha.
Oomishawwan dame Qonnaa Gurguddaa: dheedhii, midhaan agadaa, buna, shaayii, midhaan zayitaa, kuduraa, muduraa, jirbii, shonkoora, mi’eessitu, gogaafi kal’ee, beeyladaa, abaaboo……
Industiriiwwan Gurguddaa: Waarshaalee nyaataa, dhugaatii, huccuu, gogaa, keemikaala, waarshaalee sibiilaa, simintoofi kkf
Oomishaalee gabaa alaatti ergaman gurguddoo: – Buna, abaaboo, jimaa, warqii, oomisha gogaa, horii dhaabbataa, foon, midhaan zayiytaa…
Maallaqa Naannichatti ittiin daldalamu: Birrii
Hojiilee Invastimentii: Bara 2002/2003
• Kaappitaala galmaa’ee: Birrii billiyona 249
• Pirojeektiiwwan eeyyamaman: 14,380
• Bay’ina dureeyyota Biyya keessaa: 866
• Kaappitaala: Birrii miliyoona: 101,125
• Bay’ina dureeyyota Biyya alaa: 1,604
• Kaappitaala: Birrii miliyoona 94,983
Carraa hojii Uumamuu (wayita guutummaatti hojiin jalqabamu) namoota 1,953,563Oromiyaa
Kan dhaabbata qacaraman: 684,643
Kan yeroof qacaraman: 1,268,920
Carraalee Investimantii Gurguddaa:
Qonnaafi hojiilee qonnaa waliin walqabatan Agiroo-Industirii, Industirii, Hoteelaafi Turizimii
Riilisteetii, Barnoota, Fayyaa, Daldala, Geejjiba……
Oromiyaa keessatti hojii investimentiif haalawwan mijaawaa jiran:-
Bu’uuraalee misoomaa haala gaariin diriirfaman
Humna oomishaa naamusa hojiifi fedhii hojii qabu
Qabeenya uumamaa bal’aa kan akka lafaa, bisaan …
Uummata haala gaariin nama simatu
Tooftaa nageenya invastimantii eeguu amansiisaafi abdachiisaa
Bu’uuraalee Misoomaafi Tajaajiltoota
Geejjiba
Daandii qilleensaa: Daandiin qilleensaa Itiyoophiyaa magaalawwan naannichaa gurguddootti tajaajila ni kenna.
Baabura: Daandiin Baabura Itiyoo-Jibuutii Oromiyaa qaxxaamura
Daandii Konkolaataa:
Daandii yeroo maraa 13,033.53km
Daandii Aaspaaltii 2653.88km
Daandii Cirrachaa 8503.7km
Daandii Hawaasaa 25,300km
Daandii baadiyaa 8702.65km
Telekoominikeeshinii: (Ergaa wayyanee tamsaasan)
Tajaajila bilbila idilee, bilbila shiboo malee, tajaajila bilbila mobaay¬ilii, tajaajila bilbilakafaltiin, gandoota baadiyyaatiif tajaajila kominikeeshiinii WILL, tajaajila maltiimiidiyaa, tajaajila toora intarneetti birood- baandii, tajaajila toora intarneetii diyaal-aappii, waradaa neettii, iskuul neettiifi tajaajila agiriineettii.
Dhaabbilee Sab- quunnamtii Afaan Naannichaatiin/AFAAN OROMOO/ hojjetan
• Televizhiinii Oromiyaa
• Raadiyoonii Oromiyaa,
• Raadiyoonii Itiyoophiyaa (Sagantaa Afaan Oromoo),
• Raadiyoonii Faanaa (sagantaa Afaan Oromoo),
• Oromiyaa FM (yeroo dhiyoo keessa kan hojii eegalu)
Maxxansaalee:- “Kallacha Oromiyaa”, “Bariisaa”, fi “Oromiyaa” gaazexaa torbaniin maxxanfamu
Hawwattoota Turizimii Oromiyaa
Kan Uumamaa
Haroowwan: bishooftuu , Hora Arsadii, Horaa, kiiloolee, Cuqqaalaa, Kurruuftuu, Babbogayaa, Wancii, Dandii, Dambal, Abiyaataa, Shaallaa, Laangaanoo.
Bosona uumamaa gurguddoo: Mannaagashaa Suubbaa, Cillimoo Gajjii , Dodola Adaabbaa
Tulluuwwan: Asaboot, Diimtuu, Cilaaloo
Paarkiiwwan: Paarkii Awaash, Paarkii Gaarrewwan Baalee,
Paarkii Abiyaata- Shaallaa.
Risoortii: Risoortii Langaanoo, Risoortii Soodaree, Risoortii Hora wal¬isoo, Risoortii Hora Amboo, Hurka Bokkuu, Hora gara gadii .
Iddoowwan Seenaa
Iddoowwan waaqeffannaa: Dabralibaanos, Asaboot, cuqqaalaa (zuquala), Tulluu Guddoo, Maaraamii Adaadii
Iddoowwan hambaa: Awaash Malkaa Qunxure, Boca Dhakaa, Magaalaa Haaraar, Dhakaa Laga odaa.
Masaraawwan: Abbaajifaar, Kumsaa Morodaa
Goda-hambaawwan: Muuziyeemii Jimmaa, Muuziyeemii Wallaga, Muuziyeemii, Muuziyeemii Ejeree (Addis Alem)
Holqawwan: Soof Umar, Achaaraa, Ayinagee.
Haala Waliigalaa
Mootummaan Naannoo Oromiyaa Bulchiinsa Naannolee bara 1984, labsii lak. 7/1992tiin hundeeffaman keessaa isa tokko dha. Bal’inni dachee Oromiyaa km2 363,314.9 dha. Naannoon Oromiyaa bal’ina dachee Itoophiyaa waliigalaa keessaa %34.3 dha.
Naannoon Oromiyaa Tiigiraay malee Naannolee Itoophiyaa hunda waliin wal daangeessa. Oromiyaan haala teessuma lafaatiin akaaku¬lee sadiitti qoodamti. Isaaniis, baddaa fi gammoojjii lixaa, baddaa fi gammoojjii bahaa fi sulula.
Waluumaagalatti olka’iinsi dachee Oromiyaa qixa dirra galaanarraa meetira 500 –meetira 4,377 gidduutti argama.
Teessuma lafaa
Naannoon Oromiyaa teessuma dachee gosoota adda addaa baay’ee qabdi. Naannichi tulluuwwaniin kan marfamte, lafa diriiraa, boqoqqee¬wwan, sululawwan, dirreewwan babal’aa fi akkasumas Tulluu Diimtuu sadarkaa qixa galaanarraa meetira 4377kan dheeratu naannichatti argamuu. Lafa naannichaa keessaa %49 kan ta’uu qixa galaanarraa meetira 1,500 oliitti kan argamuu baddaa yoo ta’uu. Gammoojjii fi sulullii immoo lafa naannichaa keessaa % 51 qabataniiru.
Haala qilleensaa
Haalli qilleensa Oromiyaa sababa garaagarummaa ol ka’insa lafaatiin, kallattii laatiitiyudii, marsaa fi dhiibbaa qillensaa akkasumas dhiyeenya galaanarraa kan ka’ee haalawwan qillensaa gara ga¬raa qaba. Walumaagalatti gammoojjiin bahaa %30 ta’uu qillensaa gogaa qaba.
Baddaawwan xixiqqaan giddu-galeessaa fi lixa Oromiyaa %35 ol taa’an qillensaa roobaafi hoo’aa tirooppikaalii yommu qabaatan baddaawwan gurguddoon immoo haala qillensaa bulluqaa fi rooba Oromiyaa Maxxansa 4 Lak. 4 2004 11 Fuula
tirooppikaalaafi qillensaa gogaa qabu. Giddu-galeessi hoo’insa wag¬gaa naannoo Oromiyaa 19.30c yoo ta’uu gammoojjiitti immoo giddu¬galeessaan 300c ol ta’a. Oromiyaan waggaattii rooba gannaa cimaa fi rooba arfaasaa xiqqaa argatti. Facaattiin giddu-galeessaa rooba waggaa iddoodhaa iddootti garaagarummaa kan qabuu yoo ta’uu baddaawwan kallattii hundaan hir’achaa deema(mm 400 gadi).
Uummata
Naannoolee Itoophiyaa keessaa bay’ina uummataa fi bal’inaa dacheettiin Oromiyaan 1ffaa dha. Ragaan Biiroo Maallaqaafi Misoo¬ma Diinagdee Naannoo Oromiyaa irraa argamee akka mul’isutti baay’inni uummata Naannoo Oromiyaa 30,307,699 dha. Kana kees¬saa 3,951,678 kan magaala jiraatuu yoo ta’uu dhiirri 2,000,386fi dhalaa 1,951,292 dha. Uummata baadiyaa jiraatuu 26,356,021 keessaa dhiirri 13,263,699 yoo ta’uu 13,092,322 dhala dha. Uum¬mata Oromiyaa keessaa harkii caaluu baadiyyaa jiraata.Diinagdeen Naannoo Oromiyaa harkii caaluu qonnaa irraattii kan hunda’ee dha.
Uummata Naannoo Oomiyaa
Oromiyaa saboota, sab-lammootaa fi uummatoota garaagaraatu waliigalteedhaan keessa jiraata.
Amantiiwwan
Oromiyaan Naannoo Amantaawwan hedduun keessatti argamtuu fi amantootni garaagaraa wal jaalaa fi walkabajuun tokkummaan keessa jiraatani dha.
Hordoftootni Muslimaa, Ortodoksii, proteestaantii, kaatoolikii, amantiin karaa aadaatiin Waaqa ittiin galateeffatan kan akka Waaqeeffannaa ni argamuu.
Amantawwan Musliimaa fi Kiristaana duraa kan turee yoo ta’uu Waaqeeffannaan sirna amantii Uumaa/Waaqa/tokkicha qofatti amanuudha.Oromiyaa Maxxansa
Afaan Oromoo Afaan warra Kushatik keessatti ramadama. Naan¬noo Oromiyaa keessaattii afaan hojii Afaan Oromoo ti. Kana malees, afaan oromoo Afaanota Itoophiyyaa keessatti baay’inaan dubbata-man shan keessaa isa tokko dha.
Afaan Oromoo Afaanbarnootaa ta’uun mana barnoota sdarkaa tok¬koffaa hanga yuunivarsiitiiwwaniitti Diploomaa, Digirii jalqaba fi Di¬girii lamafaatiin kennamaa jira.
Maxxansootni, tiyaatiriiwwan, fiilmiiwwanii fi TVfi Raadiyoon Afaan Oromootiin dagaaganii jiru.
