Afaan Oromoo
Afaanni Oromoo afaan Oromiyaa , Somaliyaa, Kenyaa, fi Biyyoota Gaanfa Afrikaa biroo keessatti baroota kumaatamaaf ballinaan dubbatama . Afaan Oromoo Oromiyaa keessatti uummata Oromoo miliyoona 40 ol ta’aniin dubbatama. Walumaa gala Afrikaa keessatti baayyina namoota dubbataniin Arabbifaa, fi Afaan Hawusaatti aanuun sadarkaa 3ffaa irratti argama.

Erga Oromiyaan diinaan qabatamee  Afaanni Oromoo gita bittaa habashaa jalatti akka hindubbatamnee fi hin barreeffamne dhiibbaa hamaatu irra ture. Aadaa fi Afaan Oromoo haqamuun afaanii fi aadaa habashaa Oromiyaa keessatti akka dagaagan godhaman.

Hata’u malee qabsoo uummata Oromoon Afaanni Oromoo mirga biyya isaarratti mulqame deebsee argachuun daandii guddinaa qabatee jira.

Afaanni ittiin walii galuuf, ergaa waliif dabarsuuf, aadaa dagaagsuu fi dhaloota fuulduraaf dabarsuuf  akkasumas barnootaa fi  teekinoolojii uummataan gahuuf iddoo guddaa qaba. Oromoonni marti afaan Oromoo barachuu qaban.

Seerluga Afaan Oromoo:

Afaan Oromoo dubbachuu, bareessuu, dubbisuu fi dhagahuuf  afaan Oromoo beekuun barbaachisaa dha. Afaanni Oromoo akkauma afaan kamiiyyuu seerluga mataa isaa qaba.

Fuula kanatti Afaan Oromoo barreessuu fi dubbisuu waliin ilaalla.

Qubee Afaan Oromoo

Qubeen Afaan Oromoo akkaataa sagaleen itti uumamu irratti hundaa’uun bakka  lamatti qoodama.

1. Dubbachiiftuu: Sagaleen hafuuruma sombaa dhufuun qoonqoo keessatti uumama. Sochiin harrabaa fi hidhii hagas hin barbaachisu.
2. Dubbifamaa: Isaan kun haafuura fi,sochii  qoonqoo, harraba, ilkaanii ykn hidhiin uumama. Yeroo hedduu dubbachiiftuu of biraatti barbaadu.

• Qubee Dubbachiiftuu:

Qubee Xiqaa: a, e, i, o ,u

Qubee Guddaa: A, E, I,O,U

• Qubee Dubbifamaa:
  

  No.	Qubee Xiqqaa	Qubee Guddaa
  1.	b	B
  2.	c	C
  3.	d	D
  4.	f	F
  5.	g	G
  6.	h	H
  7.	j	J
  8.	k	K
  9.	l	L
  10.	m	M
  11.	n	N
  12.	p	P
  13.	q	Q
  14.	r	R
  15.	s	S
  16.	t	T
  17.	v	V
  18.	w	W
  19.	x	X
  20.	y	Y
  21.	z	Z

  Qubee Dachaa

• dh  ( Dh)
• ch (Ch)
• ny (Ny)
• ph (Ph)
• sh (Sh)
• ts (Ts)

Qubee + Qubee=sagalee

Fkn: B +u =Bu

N+a=Na

B+o =Bo

k+k+a+a=kkaa

Sagalee + Sagalee= Jecha

Fkn: Buna, mana,bokkaa, biyya, laga, qe’ee

• Qubee Dheeraa fi Gabaabaa

Afaanni Oromoo akka dubbatamutti barreeffama.

Sagaleen yeroo dubbatamu gabaabaa  qubee dubbachiiftuu tokko ykn qubee dubbifamaa fi dubbachiiftuu tokko qofaan bareeffama. ( Qubeen dachaa akka qubee tokkootti ilaalama). Sagaleen yeroo dubbatamu dheeraan qubee  dubbachiiftuu lama of biraa qaba.

Fkn: a. Sagalee gabaabaa Leexaa:  gama lachuunuu gabaabaa dha:   Bu+na==>Buna

Ma +na=====>mana

La+fa======>Lafa

La+ga======>Laga

Ba+r+cu+ma===>barcuma

b. Sagalee Dheeraa Leexaa:Gama lachuunuu dheeraa

Aa+daa======>Aadaa

Quu+faa======>Quufaa

Dhee+raa=====>Dheeraa

Qubee Jabaa fi Laafaa

Qubee jabaan dubbifamaa gosa tokko lama walitti aansuun barreeffama. Qubeen dachaa garuu jabaas ta’e laafaa akkuma tokkotti bareeffama.

Fkn: Laafaa:   Karaa,  gadaa,baruu, gama, jamaa, horii, jaalala, qabsoo, sirba, hirbuu,  deemsa, siyaasa,  jala, hiree, ciree, aadaa

Jabaa: Karra,gadda, barruu, carraa,barreessuu,caccabsaa, harra, gidduu, gaadidduu, jibba, yakka, geejjiba,irra, maallaqa,

tokkummaa, adda, dorrobaa

Qubeeleen qancarfaman yeroo baayyee qubee jabaan barreeffamu: fkn: jabaa==>jajjabaa, cimaa===> ciccimaa,

Irra buta

Jecha irra buta of keessaa qabu yeroo barreessinu qubee dubbifamaa lama wali hin fakkaanne sagalee lama kan qaban garuu qubeen dubbachiiftuu gidduu hin jirreen barreeffama. Fkn: irbuu, salphaa,korma, jirma,jirbii, sirna, barnoota,halkan fi  kkf.

Hudhaa

Qubeen dubbachiiftuu yeroo sagalee mataa isaanii bakka bu’uun yeroo  lamaa lamaa fi isaa ol walitti aanan hudhaa ( tilde (‘))   dhaan adda ba’u. Fkn: bakka bu’uu , adda ba’uu,ka’uu, gurmaa’uu, re’ee, qe’ee,manca’e,ka’uu, milkaa’i, gurmaa’oo fi kkf.

~~~~~~~itti fufa~~~~~~

Nagaa wal gegeeddaruu

1. Akkam bultan, bultumi (bulchumi) nagaa?======> Good morning.
2. Akkam ooltan?=================>Good afternoon.
3. Galchumi nagaa?===============>Good evening.
4. Akkam jirtu?==================>How are you?
5. Babaroo, baraa gabboo, baraa bosonaa?=> How is it going? How are you?
6. Daa’imtuun maan (maal)? =========>What’s up? What’s new? What’s going on?
7. Ashamaa.====================>How are you? ( usually used for  greeting two or more persons at a time , for respect,or polite greeting).
8. Akkam?=====================>How are you? How do you do? ( used for peers or juniors).
9. Harka fuune.==================>Hello. Hi.
10. Sa’aa nami nagaa; ijoolleen nagaa; maatiin nagaa===>Are all alright? ( This greeting mentions cattle ( property), children and family).
11. Loon walgula galee?===============> Is every one alright and back home this night? (Specially checking for family members  and cattle.)
12. Daa’imni urgaa? =================> Is/Are your child/children  alright?

Kallattii gaafachuu( Asking for directions)

….eessa? ============================> Where is …?
Fkn: Najjoon eessa? Duukam eessa? Bisidiimoon eessa?  E.g: Where is Nedjo? Where is Dukam? Where is Bisidimo?
…kara kam dhaqa?===========> How can I/ we go to…?
Konkolaataa eessatti qabadha (yaabbadha) ? ======>Where do I take bus, taxi, cab,?
Buufati konkolaataa eessa?===================> Where is the bus station?
Lafti gabaa eessa?========================